The EU Standards and Legal Regulation of State Purchases in Georgia

Tinatin Medzmariashvili

Journal number 4 ∘ Tinatin Medzmariashvili ∘
The EU Standards and Legal Regulation of State Purchases in Georgia

Regulatory legislation performs one of the main roles in the state procurement sphere, because it is important to ensure a fair and non-discriminatory environment, proportionate and equal approach towards the private sector. In addition, especially relevant issues are implemented or will be implemented in Deep and Comprehensive Free Trade Agreement (DCFTA) between Georgia and EU in the state procurement legislative database, while today on the agenda stands compliance with the legislative base of Georgia’s state procurement with the active legislation of the EU.

Keywords: State Procurement; Legislative Regulation; EU Standards; Association Agreement.

JEL Codes: H57, H59

ევროკავშირის სტანდარტები და სახელმწიფო შესყიდვების სამართლებრივი რეგულირება საქართველოში

სახელმწიფო შესყიდვების სფეროში მარეგულირებელი კანონმდებლო- ბა ერთ-ერთ მთავარ როლს ასრულებს, რადგან მნიშვნელოვანია უზრუნველყოფილ იქნეს სამართლიანი გარემოს ფორმირება, ანუ კერძო სექტორის მიმართ პროპორციული, არადისკრიმინაციული და თანასწორი მიდგომა. ამასთან, განსაკუთრებით აქტუალურია სახელმწიფო შესყიდვების საკანონმდებლო ბაზაში საქართველოსა და ევროკავშირის შორის ასოციირების შეთანხმების, ღრმა და ყოვლისმომცეველი თავისუფალი სავაჭრო სივრცის შესახებ შეთანხმების (DCFTA) საფუძველზე ნაკისრი განხორციელებული და განსახორციელებელი ცვლილებები, რადგან უკვე დღის წესრიგში დგას საქართველოს სახელმწიფო შესყიდვების საკანონმდებლო ბაზის ევროკავშირში მოქმედ კანონმდებლობასთან მაქსიმალური ჰარმონიზაცია.

საკვანძო სიტყვები: სახელმწიფო შესყიდვები; საკანონმდებლო რეგულირება; ევროკავშირის სტანდარტები; ასოცირების შეთანხმება.

საქართველოში სახელმწიფო შესყიდვების სამართლებრივი რეგულირების ძირითად დოკუმენტად „სახელმწიფო შესყიდვების შესახებ“ საქართველოს კანონი გვევლინება. შესყიდვების კანონი პირველად 1998 წელს იქნა მიღებული. კანონმდებლობის მრავალგვარი ინტერპრეტაცია, მარეგულირებელი კანონმდებლობით განსაზღვრული ნორმების იგნორირება არაეფექტიანს ხდიდა რეფორმების მოქმედებას აღნიშნულ სფეროში. იმ პერიოდში სახელმწიფო შესყიდვები მხოლოდ ცენტრალური და ადგილობრივი ბიუჯეტის სახსრებით განხორციელებულ შესყიდვებს მოიცავდა, ხოლო სხვა მნიშვნელოვანი ხარჯები მოძრაობდა კანონის მიღმა. შესაბამისად, კანონმა ვერ შეძლო საზოგადოებრივი ნდობის მოპოვება [2, გვ.92].

სააქართველოს პარლამენტის გადაწყვეტილებით, ძირეული რეფორმებიდან გამომდინარე, 2006 წლის 1 იანვრიდან ძალაში შევიდა „სახელმწიფო შესყიდვების შესახებ“ დღეისათვის მოქმედი კანონი, რომლის უმეტესმა ნაწილმა ცვლილებები განიცადა.

კანონის მიზნებს წარმოადგენს:

სახელმწიფო შესყიდვებისათვის განკუთვნილი ფულადი სახსრების რაციონალური ხარჯვის უზრუნველყოფა;
სახელმწიფო საჭიროებისათვის აუცილებელი საქონლის წარმოების, მომსახურების გაწევისა და სამშენებლო სამუშაოს შესრულების სფეროში ჯანსაღი კონკურენციის განვითარება;
სახელმწიფო შესყიდვების მონაწილეთა მიმართ სამართლიანი და არადისკრიმინაციული მიდგომის უზრუნველყოფა;
სახელმწიფო შესყიდვების საჯაროობის უზრუნველყოფა;
სახელმწიფო შესყიდვების ერთიანი ელექტრონული სისტემის შექმნა და მის მიმართ საზოგადოებრივი ნდობის ჩამოყალიბება [3, გვ.3].

კანონით დადგენილი წესები ვრცელდება ყველა სახეობის სახელმწიფო შესყიდვაზე, გარდა „სახელმწიფო საიდუმლოების შესახებ“ საქართველოს კანონით განსაზღვრული სახელმწიფო საიდუმლოებასთან დაკავშირებული შესყიდვებისა. ამასთან, „სახელმწიფო შესყიდვების შესახებ“ კანონით განსაზღვრულია ის გამონაკლისები, რაზეც მოქმედი კანონმდებლობა არ ვრცელდება. გამონაკლისების საჭიროება ძირითადად დადგა მას შემდეგ, რაც შეიქმნა შესყიდვების ახალი (ელექტრონული) სისტემა და აღნიშნული სფეროები დაექვემდებარა გამარტივებული შესყიდვის წესს, რაც გამოწვეული იყო იმ გარემოებით, რომ ტენდერის საშუალებით სახელმწიფო შესყიდვის შემთხვევაში, ამ სფეროების სპეციფიკიდან გამომდინარე, შესაძლებელია შექმნილიყო მთელი რიგი პრაქტიკულ-ტექნიკური ხასიათის პრობლემები [7, გვ.137]. „სახელმწიფო შესყიდვების შესახებ“ საქართველოს კანონი ძირითადად ჩარჩო კანონმდებლობად გვევლინება, რომელიც ადგენს სახელმწიფო შესყიდვების ზოგად სამართლებრივ, ორგანიზაციულ და ეკონომიკურ პრინციპებს და ცალკეული მიმართულებები ჩამოყალიბებულია კანონქვემდებარე აქტებში.

საქართველოში სახელმწიფო შესყიდვების საკანონმდებლო ბაზის დიდი ნაწილი ევროკავშირის რეგულაციებს ემთხვევა და ხშირად უფრო მაღალ სტანდარტებს აწესებს, ვიდრე ევროკავშირის წევრ ქვეყნებში მოქმედი სისტემები [5, გვ.4]. დაწესებული მაღალი სტანდარტებიდან გამომდინარე, ხელი ეწყობა კერძო სექტორის განვითარებას. ამასთან, საჯაროობისა და კონკურენციის გაზრდის შედეგად, გამარტივებულ ელექტრონულ და ელექტრონულ ტენდერში მონაწილე კომპანიები ბაზარზე თანაბარი პირობებით სარგებლობენ, რაც ახალი სახელმწიფო შესყიდვების ერთიანი ელექტრონული სისტემის ერთ-ერთი უპირატესობა [5, გვ.47]. მიუხედავად ამისა, დღეისათვის საქართველოს სახელმწიფო შესყიდვების სფეროს უმთავრესი გამოწვევა, საქართველოსა და ევროკავშირს შორის ასოციირების შეთანხმების, ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო სივრცის შესახებ შეთანხმების (DCFTA) საფუძველზე, ევროკავშირის ძირითად სტანდარტებისა და კანონმდებლობასთან დაახლოებაა. შესაბამისად, საკანონმდებლო დაახლოების პროცესში ყურადღება უნდა გავამახვილოთ საქართველოს შესყიდვების ევროკავშირის ძირითად სტანდარტებთან შესაბამისობაზე.

საქართველო, საკანონმდებლო დაახლოებისა და იმპლემენტაციის პროცესში, გაივლის შემდეგ ძირითად ეტაპებს:

I ფაზა – 3 წელი ასოციირების შეთანხმების ძალაში შესვლიდან – სახელმწიფო შესყიდვის შესახებ ხელშეკრულების გაფორმების და შესაბამისი ინსტიტუციური ბაზის მარეგულირებელი ძირითადი სტანდარტები;
II ფაზა – 5 წელი ასოციირების შეთანხმების ძალაში შესვლიდან – სახელმწიფო შესყიდვების შესახებ დირექტივისა და სახელმწიფო შესყივების სფეროში დავების განხილვის შესახებ დირექტივის ძირითადი ელემენტები;
III ფაზა – 6 წელი ასოციირების შეთანხმების ძალაში შესვლიდან – სექტორების შესახებ დირექტივისა და სექტორების სფეროში დავების განხილვის შესახებ დირექტივის ძირითადი ელემენტები;
IV ფაზა – 7 წელი ასოციირების შეთანხმების ძალაში შესვლიდან – სახელმწიფო შესყიდვის შესახებ დირექტივისა და სახელმწიფო შესყიდვების სფეროში დავების განხილვის შესახებ დირექტივის სხვა (სავალდებულო და არასავალდებულო) ელემენტები;
V ფაზა – 8 წელი ასოციირების შეთანხმების ძალაში შესვლიდან – სექტორების შესახებ დირექტივისა და სექტორების სფეროში დავების განხილვის შესახებ დირექტივის სხვა (სავალდებულო და არასავალდებულო) ელემენტები [4, გვ.10].

სახელმწიფო შესყიდვების კანონი მოიცავს დანართს, რომელშიც გაწერილია კანონმდებლობის შესაბამისად თანმიმდევრული დაახლოებისა და შესაბამისად ორმხრივი ბაზრის გახსნის ძირითადი ეტაპები და საორიენტაციო ვადები. საქართველოს სახელმწიფო შესყიდვების მარეგულირებელი კანონმდებლობის ევროკავშირის საჯარო შესყიდვების დირექტივებთან ეტაპობრივი დაახლოების პროცესი, ინსტიტუციური შესაძლებლობების გაუმჯობესებასთან დაკავშირებული საკითხების ჩათვლით, გაწერილია 2014-2022 წწ. (რვაწლიან) პერიოდზე.

ასოცირების შეთანხმების ძირითადი დებულებების ძალაში შესვლის თარიღიდან (01.09.2014) საქართველოს სახელმწიფო შესყიდვების საკანონმდებლო ბაზამ მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა ევროკავშირის დირექტივებთან დაახლოების კუთხით. სახელმწიფო შესყიდვების კანონმდებლობა დეტალურად არ არეგულირებდა „ტენდერში შეუსაბამოდ დაბალი ფასის“ საკითხს. დღეისათვის შემსყიდველ ორგანიზაციებს აქვთ ვალდებულება ტენდერის გამოცხადებისას მიუთითონ ინფორმაცია ფასწარმოქმნის ადეკვატურობის დასაბუთების თაობაზე. თუმცა, შესყიდვის თავისებურებიდან გამომდინარე, დასაბუთების შემთხვევაში, შესაძლებელია შემსყიდველმა ორგანიზაციამ არ მოითხოვოს სატენდერო დოკუმენტაციაში ფასწარმოქმნის ადეკვატურობა. სატენდერო დოკუმენტაციაში ფასწარმოქმნის ადეკვატურობის დასაბუთების ვალდებულების შესახებ მითითების არსებობის შემთხვევაში, შემსყიდველი ორგანიზაცია პრეტენდენტისგან მოითხოვს ფასწარმოქმნის ადეკვატურობის დასაბუთებას, თუ ტენდერში ყველაზე დაბალი ფასის წინადადების მქონე პრეტენდენტის მიერ სისტემაში დაფიქსირებული საბოლოო ფასი 20%-ით ან მეტით, დაბალია შესყიდვის ობიექტის სავარაუდო ღირებულებაზე. ფასწარმოქმნის ადეკვატურობა, ყოველი კონკრეტული შემთხვევიდან გამომდინარე, შესაძლებელია დასაბუთდეს ექსპერტიზის დასკვნით, შესყიდვის ობიექტის მიწოდებასთან დაკავშირებით პრეტენდენტის მიერ გაფორმებული ხელშეკრულებით, ანგარიშფაქტურით (ინვოისით) ან/და სხვა ისეთი დოკუმენტაციით, რომელიც ადასტურებს პრეტენდენტის მიერ დაფიქსირებულ ფასად ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულებების შესრულების შესაძლებლობას [1, გვ.10].

ამასთან, დღის წესრიგში იდგა შავი სიის (არაკეთილსინდისიერ პირთა რეესტრი) სისტემის გადასინჯვა, რომ არ მომხდარიყო ევროკავშირის კანონმდებლობით დადგენილი დისკვალიფიკაციის საფუძვლებს გარეთ პრეტენდენტების სიის შექმნა. შავი სია წარმოადგენს სააგენტოს მიერ ელექტრონულად წარმოებულ ოფიციალურ რეესტრს, რომელშიც რეგისტრირებულ პრეტენდენტს/მიმწოდებელს შავ სიაში დარეგისტრირებიდან ერთი წლის განმავლობაში არ აქვს უფლება, მონაწილეობა მიიღოს სახელმწიფო შესყიდვაში და დადოს ხელშეკრულება [6, გვ.1]. ევროკავშირის კანონმდებლობით განსაზღვრული პრინციპებისა და ევროპული სასამართლოს (CJEU) პრეცენდენტური სამართლის მიხედვით, ავტომატური დისკვალიფიკაციის ოფიციალური სიების გამოყენება, ზოგადად, არ დაიშვება ევროკავშირის სამართლის მიხედვით [4, გვ.16]. 2015 წელს შემუშავდა შავი სიის წარმოების წესი და დღევანდელი მდგომარეობით, შავი სიის წარმოების საკითხი რეგულირდება კანონქვემდებარე აქტით – „შავი სიის წარმოების წესისა და პირობების დამტკიცების შესახებ“ სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტოს თავმჯდომარის 2015 წლის 29 ოქტომბრის №19 ბრძანებით.

გარდა ამისა, გამარტივებული შესყიდვების პროცედურების საფუძვლების გადახედვა და შეზღუდვა ევროკავშირის დირექტივების შესაბამისად, ერთ-ერთ მნიშვნელოვან საკითხს წარმოადგენდა. სახელმწიფო შესყიდვების ერთიან ელექტრონულ სისტემაში ჩაშენდა გამარტივებული შესყიდვის შეთანხმების SMP მოდული, რითაც შემსყიდველი ორგანიზაცია ვალდებულია სახელმწიფო შესყიდვის ხელშეკრულების გამარტივებული წესით დადების შესახებ მიღებული გადაწყვეტილება შესყიდვის განხორციელებამდე საჯაროდ დაასაბუთოს და შემდეგ შეათანხმოს სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტოსთან. 2015 წლის 1 ნოემბრიდან სააგენტოსთან შეთანხმებას ექვემდებარება შემდეგი გარემოებების ფარგლებში განსახორციელებელი გამარტივებული შესყიდვები:

1. შესყიდვის ობიექტის მიწოდება წარმოადგენს ერთი პირის ექსკლუზიურ უფლებას;

2. არსებობს გადაუდებელი აუცილებლობა;

3. მიმწოდებლისგან შესყიდული ობიექტის ხარისხის გაუარესების თავიდან ასაცილებლად ან შესყიდვის ობიექტის შემდგომი ექსპლუატაციის უზრუნველყ ფის მიზნით, საჭიროა შესყიდვა განხორციელდეს იმავე მიმწოდებლისგან ან იმავე მიმწოდებელთან დადებული ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ქვეკონტრაქტორისგან;

4. სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივი მნიშვნელობის ღონისძიების შეუფერხებლად ჩატარებისთვის გათვალისწინებულია შეზღუდული ვადები, მათ შორის, გამარტივებული ელექტრონული ტენდერი.

ელექტრონული ტენდერი მიეკუთვნება ღია ტიპის შესყიდვებს ელექტრონული აუქციონის სავალდებულო გამოყენების პრინციპით. ევროკავშირის დირექტივების შესაბამისად, ელექტრონული აუქციონების გამოყენება შემსყიდველი ორგანიზაციებისათვის სავალდებულო არ არის. შესაბამისი ცვლილებების შედეგად, 2016 წლის პირველი ივლისიდან სახელმწიფო შესყიდვების ერთიანი ელექტრონული სისტემის მეშვეობით, შემსყიდველი ორგანიზაციის გადაწყვეტილების საფუძველზე, შესაძლებელია ტენდერის გამოცხადება ვაჭრობის დაფარული მონაცემებით, ელექტრონული ვაჭრობის დამატებითი რაუნდების გარეშე. სატენდერო წინადადების ფასის დაფიქსირების შემდგომ, პრეტენდენტს უფლება აქვს, ელექტრონული ვაჭრობის ძირითადი დროის დასრულებამდე, მხოლოდ ერთხელ, შეამციროს მის მიერ წარდგენილი სატენდერო წინადადების ფასი. ამ შემთხვევაში, ელექტრონული ვაჭრობა მიმდინარეობს მხოლოდ ძირითად დროში და სისტემა უზრუნველყოფს პრეტენდენტების რაოდენობის, ვინაობისა და სატენდერო წინადადებების ანონიმურობას.

ასევე, სახელმწიფო შესყიდვების კანონმდებლობით არ რეგულირდებოდა ეკონომიკური სუბიექტების სახელმწიფო შესყიდვების პროცედურებში ერთობლივი მონაწილეობის საკითხი, რის საფუძველზეც ორგანიზაციები გამოიყენებდნენ სხვა საწარმოების ეკონომიკურ და ფინანსურ რესურსებსა და ტექნიკურ შესაძლებლობებს. დღეისათვის ორ ან რამდენიმე პრეტენდენტს აქვს უფლება ტენდერში ერთობლივად მონაწილების მიზნით გაერთიანდეს ერთობლივი საქმიანობის (ამხანაგობის) ხელშეკრულებით. ამხანაგობის მონაწილეები შემსყიდველი ორგანიზაციის წინაშე პასუხს აგებენ სოლიდარულად და ერთობლივი საქმიანობის ხელშეკრულების მოქმედების ვადა არ შეიძლება იყოს სახელმწიფო შესყიდვის შესახებ ხელშეკრულებ(ებ)ის მოქმედების ვადაზე ნაკლები. ამასთან, ხელშეკრულებ(ებ)ის ფარგლებში დაუშვებელია ამხანაგობის მონაწილის შეცვლა ან დამატება. აღსანიშნავია, რომ დასაშვებია ამხანაგობის მონაწილეთა ფინანსური და მატერიალურ-ტექნიკური შესაძლებლობების დაჯამება, ხოლო არ დაიშვება გამოცდილების შეკრება.

მიუხედავად მნიშვნელოვანი ცვლილებისა და საკანონმდებლო ბაზის ეტაპობრივი ჰარმონიზაციისა, დღეისათვის კვლავ რჩება საკითხები, რომლებიც დგას ევროკავშირის ძირითად სტანდარტებსა და კანონმდებლობასთან დაახლოების პროცესის დღის წესრიგში. მაგალითად, დღევანდელი კანონმდებლობით, ჩარჩო-ხელშეკრულების კონცეფცია არ რეგულირდება ევროკავშირის დირექტივების შესაბამისად. აღსანიშნავია, რომ ჩარჩო ხელშეკრულების შემუშავების ძირითადი უპირატესობაა მისი მოქნილობა საქონლის ან მომსახურების შესყიდვასთან მიმა- რთებით. ჩარჩო ხელშეკრულების დადება შეიძლება ერთი ან ერთზე მეტი შემსყიდველი ორგანიზაციის მიერ, ერთ ან ერთზე მეტ ეკონომიკურ ოპერატორთან, დროის შედარების ხანგრძლივი პერიოდით, როგორც წესი, ოთხ წლამდე ვადით. ამასთან, კანონი არ შეიცავს კონკრეტულ სამართლებრივ რეგულაციებს სამშენებლო სამუშაოების, მომსახურების ან საქონლის სახელმწიფო შესყიდვების შემთხვევაში სატენდერო დოკუმენტაციაში გარემოსდაცვითი მახასიათებლების მითითების შესაძლებლობასთან დაკავშირებით [4, გვ.15]. გარდა ამისა, სატენდერო წინადადების წარდგენისთვის საქართველოს სახელმწიფო შესყიდვების კანონით გათვალისწინებული მინიმალური ვადები ნაკლებია ევროკავშირის დირექტივებით გათვალისწინებულ ვადებთან შედარებით. 200 ათას ლარამდე ღირებულების ერთგვაროვანი ობიექტების სახელმწიფო შესყიდვისას სატენდერო კომისია ტენდერის ჩატარების შესახებ განცხადებასა და სატენდერო დოკუმენტაციას ათავსებს, წინადადების მიღების ვადის დასრულებამდე არა უგვიანეს 3 სამუშაო დღისა, რა დროსაც პრეტენდენტებს ეძლევათ საშუალება განიხილონ და დაინტერესების შემთხვევაში, მოამზადონ სატენდერო წინადადება. შესაბამისად, დაინტერესებულ კომპანიებს ეძლევათ ერთი დღე განცხადების გასაცნობად, ხოლო 2 დღე წინადადების წარმოსადგენად. ამასთან, ევროკავშირის კანონმდებლობასა და შესყიდვების პრაქტიკასთან ჰარმონიზაციის მიზნით, დღის წესრიგში დგას ვადების საკითხის გადასინჯვა. თანამედროვე დასავლურ ფასეულობებზე დაყრდნობით, განსაკუთრებული მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს საქართველოს სახელმწიფო შესყიდვების კანონმდებლობის ევროკავშირის რეგულაციებთან დაახლოების მიმართულებას. მიუხედავად განხორციელებული ცვლილებებისა, ჯერ კიდევ დღის წესრიგში დგას სახელმწიფო შესყიდვების სფეროში განსახორციელებელი ცვლილებების შესახებ საქართველოსა და ევროკავშირს შორის ასოცირების შეთანხმების, ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო სივრცის შესახებ შეთანხმების (DCFTA) საფუძველზე ნაკისრი ვალდებულებების შესრულების საკითხი. ყურადღება უნდა მიექცეს იმ მიმართულებებს, რომელიც საერთოდ არ რეგულირდება საქართველოს სახელმწიფო შესყიდების კანონმდებლობით. შეთანხმების შედეგად, გარდა იმისა, რომ ევროკავშირის კანონმდებლობასთან ჰარმონიზაციის შედეგად დაიხვეწება საქართველოს სახელმწიფო შესყიდვების სფერო, ორმხრივი ბაზრის გახსნა ხელს შეუწყობს ქართულ კომპანიების ჩართულობას ევროკავშირის ქვეყნების საჯარო შესყიდვებში. ამასთან, ევროპის საჯარო შესყიდვების ბაზარზე გასვლა ქართულ ბიზნეს სუბიექტებს მისცემს საქმიანობის გაფართოების საშულებას და ხელს შეუწყობს კონკურენტუნარიანობის ამაღლებას.

სახელმწიფო შესყიდვების სისტემის სრულყოფა ამჟამადაც მიმდინარეობს, რაზეც საკანონმდებლო ბაზის მუდმივი ცვლილება მეტყველებს. საქართველოში გატარებული სახელმწიფო შესყიდვების საკანონმდებლო პოლიტიკა უზრუნველყოფს სახელმწიფო ფინანსური რესურსების რაციონალურ, მიზნობრივ და გამჭვირვალე ხარჯვას. ამათან, მნიშვნელოვნად ზრდის კერძო სექტორში კონკურენციის დონეს და უზრუნველყოფს მასში ბიზნესსუბიექტების მაქსიმალურ ჩართულობას.

ლიტერატურა:

1. „გამარტივებული ელექტრონული ტენდერისა და ელექტრონული ტენდერის ჩატარების წესის დამტკიცების შესახებ“ სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტოს თავმჯდომარის 2011 წლის 7 აპრილის №9 ბრძანება.

2. გაფრინდაშვილი გ, სახელმწიფო შესყიდვების პოლიტიკის რეფორმა და მისი შედეგები საქართველოში, „ეკონომიკა და ბიზნესი”, №4, თბ., 2012, გვ. 91-96.

3. საქართველოს კანონი „სახელმწიფო შესყიდვების შესახებ“, თბ., 2006.

4. სახელმწიფო შესყიდვების სფეროში განსახორციელებელი ცვლილებების შესახებ საქართველოსა და ევროკავშირს შორის ასოცირების შეთანხმების, ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო სივრცის შესახებ შეთანხმების (DCFTA) საფუძველზე ნაკისრი ვალდებულებების შესრულების გზამკვლევი და სამოქმედო გეგმა. თბილისი, ივნისი, 2014.

5. საქართველოს სახელმწიფო შესყიდვების სისტემა, საერთაშორისო გამჭირვალობა- საქართველო, თბილისი, ივნისი 2013.

6. „შავი სიის წარმოების წესისა და პირობების დამტკიცების შესახებ“სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტოს თავმჯდომარის 2015 წლის 29 ოქტომბრის №19 ბრძანება.

7. ხარხელი მ., კიკვაძე ო. საქართველოს სახელმწიფო შესყიდვების სისტემა: მიღწევები და ნაკლოვანებები, „ეკონომიკა და ბიზნესი“, ტომი IX, №2, თბ., 2016, გვ. 132-144.